می خواهیم خاطرات جدیدی بسازیم - وبلاگ چاپارها

به گزارش وبلاگ چاپارها، چندی پیش شبکه چهار سیما بیست وپنجمین سالگرد تاسیس خود را پشت سر گذاشت؛ شبکه ای که سال های پرفراز و فرودی را سپری کرده و در دو سال گذشته بیشتر از گذشته جریان ساز بوده است. اما در شبکه چهار چه می گذرد و چه تحولاتی در آن جریان دارد؟ برای بحث پیرامون تحولات این شبکه با دکتر مسعود معینی پور مدیر شبکه چهار بعد از قریب دو سال و نیم به گفت وگوی تفصیلی نشستیم.

معینی پور متولد سال 1359 و در زمره مدیران جوان رسانه ملی است که در 15 سال گذشته فعالیت های مختلف علمی و رسانه ای را تجربه کرده است.

او علاوه بر فعالیت های متعدد علمی و پژوهشی، استاد دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم است.

شما با چه تحلیلی از عقبه شبکه چهار، سکان مدیریت آن را در دست گرفتید و تا به امروز، چقدر از برنامه تحول شما محقق شده است؟

تاسیس شبکه چهار را باید در چارچوب تحولات فرهنگی ای ارزیابی کرد که پس از دوران دفاع مقدس در جامعه ما پدید آمد. از ابتدای دهه 1370 جامعه ایرانی نیازهای تازه ای در حوزه فکر و فرهنگ از خود نشان داد و پایان جنگ، فرصت تازه ای را فراهم کرد تا یک دوره انبساط فرهنگی در کشور شکل بگیرد. فارغ از نزاع هایی که درباره توسعه فرهنگی در این دوران وجود دارد، جامعه و نخبگان در حال خلق مناسبات تازه ای بودند. مثلا، در تحولات مطبوعاتیِ همین دوران، شاهد انتشار مجلاتی مانند کیهان فرهنگی، کیان، کلک، آدینه، کیهان اندیشه، مشرق، صبح و... بودیم یا در حوزه کتاب و نشر نیز گفتمان های فکری متعددی آغاز به عرضه آرا و عقاید خود کردند؛ در سیاست و فرهنگ عمومی نیز مناسبات دهه 1370 بسیار متفاوت با دوره های پیشین بود. طبیعتا تلویزیون نمی توانست از این تحولات برکنار بماند و تاسیس شبکه چهار سیما به عنوان رسانه نخبگانی یک حرکت پیشرو به شمار می رفت؛ رسانه ای که بتواند مسائل عمومی و نیازهای جامعه را از نگاه نخبگانی تجزیه و تحلیل کند و برای آنها، پاسخی درخور و دارای اعتبار علمی و معرفتی بیابد.

خب، همه می دانیم که تاسیس و راهبری یک شبکه تلویزیونی اندیشه ای و رسانه فکری پرمخاطب، خود یک چالش جدی است و فورا این پرسش مطرح می شود که شبکه ای چون شبکه چهار، چگونه می تواند مخاطب سازی کند یا به جذب بیننده بپردازد. به گمان من، کارنامه شبکه چهار از زمان تاسیس در نیمه اول دهه 70 تا امروز که 25 سال از آن می گذرد، به رغم همه نقدهایی که شاید بتوان به همه دوره ها نیز داشت، گویای یک ظرفیت در فضای رسانه و یک تشنگی در میان جامعه است. کافی است برنامه هایی را که در حافظه عمومی مردم ماندگار شدند، مرور کنیم؛ برنامه هایی مثل گنج دوران، راز، چراغ مطالعه و... که در دهه های مختلف در این شبکه بالیدند و پرمخاطب شدند. بنابراین، این تحلیل به تدریج قوت گرفت که می توان یک رسانه فکری و علمی یا شبکه اندیشه ای پیروز داشت که مخاطبانش نیز از دایره نخبگان فراتر رود...

اما به نظر می رسد از اوایل دهه 1390 شبکه چهار دچار چالش هایی در زمینه جذب مخاطب و همچنین حفظ برندهای محبوب خود نیز شده بود. شاید شما به این دلیل که سال های پیش از مدیریت بر شبکه، در شبکه چهار برنامه سازی می کردید ، بتوانید ارزیابی دقیق تری - با نگاه از درون- ارائه کنید. چه اتفاقی افتاد که کم کم یک باور عمومی شکل گرفت که شبکه چهار در حال از دست دادن مخاطبان خود است؟

البته رسانه های مرجع در طول دوره دراز فعالیت خود دچار اوج و فرود می شوند و هیچ رسانه ای همواره در نقطه اوج نمی ماند، اما درباره این پرسش می توان به طور بسیار خلاصه، یک آسیب شناسی ساختاری و یک ارزیابی عمومی ارائه کرد. از پایان دهه 1380 کشور ما با یک انقلاب رسانه ای روبرو شد که ناشی از تحولات در حوزه روزنامه نگاری، سربرآوردن دیجیتالیسم و ظهور قدرتمندِ شبکه های اجتماعی بود. از سوی دیگر، جامعه ، نخبگان و حاکمیت با پرسش های تازه و مسائل جدیدی روبرو شدند که اقتضای دهه چهارم انقلاب اسلامی بود. از سوی دیگر از دل شبکه چهار، شبکه های مستند، آموزش و سلامت متولد شدند و ظرفیت های رقابتی شبکه چهار هر روز فوق العاده تخصصی تر می شد و از دیگر سو به مرور زمان ساخت تله فیلم، سریال و تله تئاتر در شبکه چهار طی سال های آغازین دهه 90 متوقف شدند.

در واقع، شبکه چهار به عنوان یک رسانه فکری باید به بازیابی نقش خود می پرداخت و استراتژی تازه ای را منطبق بر روح زمانه برمی گزید. شاید بتوان نقد کرد که این دوره گذار در دهه 90، بیش از حد طول کشید، اما افرادی نیز بودند که به ارزیابی از چگونگی تحول در شبکه چهار اعتقاد داشتند. برنامه تحول در دوره ما نیز که در ابتدای گفت وگو مورد سوال شما بود، این ارزیابی ها را مدنظر داشت. اضافه کنید بر این فضا روبروات عمومی مدیران و تصمیم سازان ارشد سازمان را که در دوره ای به گسترش حوزه سرگرمی در رسانه بیشتر توجه کردند و این امر خود به خود گامی به سوی بی توجهی به جنس فعالیت های شبکه چهار سوق می داد.

با این ارزیابی ها چه اقداماتی را در این دو سال برای افزایش مخاطبان عمومی شبکه چهار انجام دادید؟

طیف متنوعی از اقدامات را آغاز کردیم. ابتدا در چند مرحله، برنامه بازسازی بصری شبکه را آغاز کردیم که امسال به فاز نهایی خود می رسد؛ از تغییر ساختار گرافیکی و یونیفرم شبکه تا ارتقای کیفیت دکور و گرافیک و فرم بصری برنامه ها و... از جمله این اقدامات است. در زمینه ریتم و فرم و محتوای برنامه های اندیشه ای تجدیدنظر جدی کردیم و به سراغ تولید هارد تاک های جذاب در حوزه علوم انسانی هنر و ادبیات، علوم پایه و تکنولوژی و نجوم و برنامه های گفت وگومحورِ فکری رفتیم که امروزه با استقبال عموم مردم روبرو شده است. یک طرح جامع برای نقد و بررسی هنر ایرانی را کلید زدیم و از سوی دیگر تحلیل علمی سیاست و جریان حکمرانی را جدی تر گرفتیم. علاوه بر این تلاش کردیم در حوزه منابع انسانی و تربیت تهیه کنندگان جدید تلاش کنیم و هم اکنون می بینیم بسکمک از تهیه کنندهای جوان ما در طول این دو سال دارای جایگاه های علمی خوبی در حوزه برنامه سازی خود نیز هستند.

در برنامه تحول شبکه، دوره ای جدید از تعامل با مخاطبان از طریق شبکه های اجتماعی آغاز شد.

برنامه های مرجع ما در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی ارتباط نزدیکی با بینندگان شبکه دارند و بحث های آزاد میان مخاطبان و برنامه سازان در جریان است، حتی اکانت های برنامه های شبکه گاهی نقدها تند بینندگان را منتشر می کنند و با آنها به تبادل نظر می پردازند که رویکردی نو و اتفاقی تازه در زمینه کار تعاملی است. به این موارد، نمونه های متعددی را می توان اضافه کرد، اما در شبکه چهار محدودیت های زیادی نیز برای جذب مخاطبان عمومی وجود دارد...

چه محدودیت هایی؟

ما ابزارهای جذب مخاطب و سرگرم سازی کم داریم یا به عبارتی نداریم. فیلم و سریال رکن مهمی در جذب مخاطب عمومی است، اما در شبکه چهار اساسا گروه فیلم و سریال نداریم و اجازه ساخت آن را نیز نداریم. زمانی که در شبکه گروه فیلم و سریال فعال بود، هم سریال تولید شد هم تله تئاتر، اما با انحلال این گروه در دوره های پیشین، عملا امکان بهره گیری از این ظرفیت از دست رفت. ورزش یکی دیگر از عوامل جذب مخاطب است که شبکه های دیگر از چنین برنامه هایی برخوردارند، یا طنز و... که شبکه چهار در کنداکتور خود ندارد. علاوه بر این که ساختار سرگرمی نداریم، با مشکل تغییر ذائقه بخشی از مردم روبرو هستیم. مثلا، طنزهای فاخر دیگر نمی توانند اقبالی کسب کنند، اما طنزهای سخیف و لمپنیسم که همراه با توهین و تحقیر است، اغلب مورد اقبال قرار می گیرند.

با این حال، به رغم همه این محدودیت های ساختاری و محتوایی و نیز امکانات ضعیف مالی، طبق نظرسنجی های رسمی سازمان سال 1398 نسبت به سال قبل حدود 9 درصد افزایش مخاطب در شبکه چهار داشتیم؛ هرچند درباره جامعه آماری و روش نظرسنجی سازمان می توان بحث کرد و اشکالاتی را نسبت به آن وارد دانست. نکته دیگر این که، مقایسه یک شبکه تخصصی با شبکه های عمومی از جهت جذب مخاطب، حرفه ای نیست.

چگونه می توان از نگاه نخبگان و اندیشمندان به نیازهای فکری، علمی و فرهنگی مردم پاسخ داد و در عین حال فرم و زبانی را برگزید که به توسعه مخاطب کمک کند و در عین حال به دام ابتذال و... نیفتد؟

مجمعی از سردبیران و مشاوران رسانه ای می توانستند با این چالش روبه رو شوند که از یک سو تجربه کار در ژورنالیسم اندیشه، روزنامه نگاری علمی، علوم انسانی و هنری را داشته باشند و از سوی دیگر، ژورنالیسم تلویزیونی را بشناسند. از این رو ما در دو سال گذشته به سوی تشکیل تحریریه ها و تیم سردبیری متمرکز برای هر برنامه گام برداشتیم که مجموعه آنها شاکله تحریریه شبکه چهار سیما را براساس نگاهی روزآمد به رسانه، علم و تلویزیون می سازند.

مثلا در روزنامه نگاری علم چه درک تازه ای را می توان شکل داد و چه فرایندهایی از نظر شما نیازمند تجدیدنظر است؟

در روزنامه نگاری علم جمع بندی این بود که این حوزه بیش از آن که متکی به ظرفیت دانشمندان بومی، دستاوردهای آنان و ناظر به علوم روز در دنیا باشد، اغلب وابسته به منابع ترجمه ای است که کم کم برخی از آنها را باید جزو منابع منسوخ تلقی کرد. ژورنالیسم علم از جهت محتوا در رسانه های دنیا دگرگون و ساختار تعاملی آن با نهادهای آکادمیک تقویت شده است و سبک پژوهش آن نیز براساس منحی پیشرفت دانش، تحولات سریعی را از سر می گذراند. فرم های قدیمی هرچند نوستالژیک هم باشند، اما احیای آنها الزاما نمی تواند پیروزیت آمیز باشد، چون باید تحولات فرمی، شتاب علم و نیازهای جدید مخاطب را در نظر گرفت. بخشی از روزنامه نگاری علمی ما در تلویزیون اغلب وصل به منبع ترجمه بوده و این برای یک رسانه دانش محور امتیاز نیست، هرچند شاید در کوتاه مدت، مخاطبانی را به همراه آورد. باید قدرت تالیف و ترجمه را همزمان با هم داشته باشیم و در ژورنالیسم علمی، مولد و محقق و جریان ساز باشیم، نه صرفا مترجم و قصه گو. بر این اساس، سری جدیدی از برنامه های علمی را در راه داریم که در ماه های آینده روی آنتن خواهدرفت.

یعنی در استراتژی شما احیای برندهای قدیمی و نوستالژی های محبوب یک مزیت به شمار نمی رود؟

شاید برای همین است که شما را با برندهای تازه ای چون شوکران، شب های هنر، مصیر، راهنمای مسافران کهکشان، چراغ مطالعه، سحوری و... می شناسند.

نه احیای نوستالژی، الزماً پیروزیت آمیز است و نه حذف آن. باید مخاطب شناسی تازه ای داشت. مطمئن باشید اگر برخی از آن نوستالژی ها و برنامه های قدیمی را دوباره پس از سال ها احیا کنیم، نه تنها با اقبال روبرو نخواهند شد، بلکه آن خاطرات خوب نیز تحت الشعاع قرار می گیرد. چندی پیش، یکی از برنامه های دو دهه قبل را که خودم خاطره های خوبی از آن داشتم، دوباره نگاه می کردم و حس کردم عجب برنامه ضعیفی برای امروز است؛ در حالی که 20 سال پیش نه تنها ضعیف نبود، بلکه پیشرو محسوب می شد.

به دلایل مختلف، ذائقه مخاطبان ما تغییر کرده، اما برخی تهیه کنندگان و برنامه سازان قدیمی در تلویزیون با این تغییرات پیش نیامده اند تا بتوانند فضای جدیدی خلق کنند و گاهی در جا می زنند. حالا در این شرایط چه باید کرد؟ نمی توانیم آن خاطرات خوب را به سادگی و با تصمیمات غلط تخریب کنیم، بلکه باید نشان داد که می توانیم نوستالژی های جدید بسازیم و بیست سال بعد برنامه های شوکران، شب های هنر، معرفت، چراغ مطالعه، سحوری، زاویه و... برای نسل امروز نوستالژی های ماندگار خواهندبود.

معتقدم مخاطبان، برنامه های نوگرا و یک اتمسفر تازه نیز می خواهند و صرفا نباید از میراث گذشته خرج کرد، وگرنه تکیه بر میراث گذشته که ساده ترین راه و آسان ترین کار است. اگر شما به فرایند رشد مخاطبان شبکه چهار از سال 1397 تا 1399 نگاه کنید، وجود یک اتمسفر تازه را می بینید، برای مثال شوکران که یک برند تخصصی در حوزه گفت و گوهای فکری است، مخاطب خود را با پخش 27 قسمت در طول دو سال توسعه داده و استاندارد جدیدی را در ژورنالیسم اندیشه ارائه کرده است.

در عین حال در دوره جدید کوشیدیم برنامه های مرجع خود را حفظ کنیم، تداوم بخشیم و توسعه دهیم.به عنوان مثال،برنامه معرفت با حضور دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی در زمره همان برنامه های خاطره انگیز است که همچنان پخش می شود. برنامه های دکتر الهی قمشه ای را با مجموعه ای از سخنرانی های تخصصی درباره ادبیات از سال گذشته آغاز به پخش کردیم و مخاطبان شبکه نیز همواره اقبال خوبی به این مباحث داشتند. فصل های جدید برنامه زاویه را که حدود یک دهه سابقه دارد، روی آنتن بردیم که تنها برنامه زنده اندیشه ای به سبک مناظره در رسانه ملی است و برای اهل فکر دارای اهمیت است. ما در حال تجربه ساختار تهیه کننده مولف هستیم که منطق ژورنالیسم تلویزیونی را روزآمد کند.

در دوره مدیریت شما، شبکه چهار خطوط قرمز زیادی را رد کرده است،از جمله پخش برنامه شوکران با حضور متفکرانی که کمتر در قاب سیما ظاهر شده بودند، بازگشت چهره هایی چون ساعد باقری به شبکه چهار، گسترش برنامه های موسیقی و پخش تصویر ساز و کنسرت در برخی از آنها، برگزاری مناظره های داغ در برنامه زاویه با حضور جریان های مختلف فکری و سیاسی یا نقد و بررسی برخی کتاب های علمی در برنامه چراغ مطالعه یا بررسی آرا و افکار اندیشمندان انقلاب اسلامی در برنامه مصیر و... همه اینها به تدریج باوری را شکل داده که شما کار ویژه خود را گسترش فضای آزاداندیشی در تلویزیون می دانید.آیا این تلقیِ صحیحی است؟

صحیح است، اما کامل نیست. آزاداندیشیاز ارکان برنامه ما برای تحول در شبکه است و اساساً رسالت شبکه چهار سیما نیز ایجاد و گسترش فضای آزاداندیشی در نظام علمی و معرفتی کشور بوده و این یک تکلیف است کما این که مطالبه رهبر حکیم انقلاب نیز هست. اساس فکر آزاد اندیشی نیز از آنجا نشأت می گیرد که ما در گفتمان دینی و تئوری انقلاب اسلامی، نقطه ضعفی نمی بینیم که از گسترش آزاداندیشی و گفت وگوهای فکری و مناظرات علمی و مباحثات ایدئولوژیک با مشرب های منتقد و مخالف بترسیم و آن را به جد دنبال کرده ایم و خواهیم کرد.

امروزه بر همگان روشن است که در اندیشه دینی، هر کس از آزادی بگریزد، محکوم به شکست است، چون گریز از آزادی نشانه سستی در اندیشه و اقرار به ضعف فکری است. بن مایه ها و ریشه های عقیدتی گفتمان انقلاب اسلامی آن قدر قدرتمند است که می توان ذیل آن به راحتی به نقد و بررسی آرا و افکار مختلف پرداخت و بهره برد.

من اشکال را آنجا می بینم که آزاداندیشی نداشته باشیم و در روایت انقلاب اسلامی دچار بحران باشیم یا لکنت داشته باشیم. بنابراین در کنار صیانت جدی از فضای آزاداندیشی در شبکه، یکی از ارکان تحول، پایان دادن به بحران روایت از انقلاب اسلامی است و برای این کار نیازمند گفت وگوهای بسیار در حوزه های درون گفتمانی و بیرون گفتمانی هستیم. از طریق گفت وگوست که ادبیات و گفتمان انقلاب اسلامی توسعه می یابد و جعبه ابزار نظری آن مجهزتر می شود، در غیر این صورت یا دچار رکود و جمود فکری می شویم یا حتی در روایت انقلاب اسلامی نیز مجبوریم به منابع ترجمه ای و تحلیل های غربی استناد کنیم، در حالی که کار ما باید معطوف به تولید فکر و گسترش اندیشه ناب اسلامی باشد.

با این دیدگاه، طبعا تلقی شما از خطوط قرمز با برخی مدیران دیگر فرق می کند. چگونه این تضادها و اختلافات را با دیگر تصمیم سازان و تصمیم گیران در سپهر رسانه ای،سیاسی و فرهنگی کشور حل می کنید و در رسانه ملی از برخی خط قرمزها عبور می کنید؟

ما یک نوع خط قرمز نداریم. برخی خطوط قرمز، اصیل و دائمی هستند، مانند اساس اسلام و انقلاب اسلامی. اما برخی دیگر زمان مند هستند، چون بنابر مصالح زمان وضع می شوند و با عبور از شرایط خاص، آن خطوط قرمز هم باید رفع شوند، اما گاهی این اتفاق نمی افتد.یعنی محدودیتی برای زمان و شرایط خاصی وضع شده اما با عوض شدن شرایط، آن محدودیت ها رفع نمی شود! متاسفانه گاهی فضای نظارتی ما حد و مرزی میان باورهای اساسی غیرقابل خدشه با تابوهای خودساخته زمان مند- که گاهی حتی در زمان خودشان هم غلط بوده اند- قائل نیست. ما با چنین ناظرانی، استدلال و مباحثه می کنیم تا بتوانیم خط قرمزهای مصنوعی را پشت سر بگذاریم. این نیز نوعی نقد درون گفتمانی است که از طریق آن می توانیم به همدلی برسیم و برای مخاطب برنامه های بهتر بسازیم و به نظام اسلامی خدمت کنیم.

شما تصور نمی کنید که دوران رسانه های مرجع و شبکه های اندیشه ای در عصر دیجیتالیسم و شبکه های مجازی به پایان رسیده است؟

در طول تاریخ، همواره ابتذال و پوپولیسم گریبانگیر جوامع مختلف بوده اند و وجود این پدیده سبب نشده اهل فکر و فرهنگ از کار خود دست بکشند و نا امید شوند.هرچه ابتذال پیشروی کند،اتفاقا مسوولیت ما سخت تر می شود و تکلیف مان برای گسترش معارف ناب دینی نیز سنگین تر خواهد شد،بنابراین تسلیم ابتذال نخواهیم شد،بلکه پیوسته با آن در ستیزخواهیم بود و این نشانه فرایند برنامه سازی ها در شبکه چهار است که درپی توسعه آزاداندیشی بر مبنای اصول دینی و تفکر مبتنی بر عقلانیت اسلامی است.

چالش شبکه های تخصصی

مدیر شبکه چهار باور دارد شاخص پیروزیت شبکه تخصصی، کمیت مخاطب عمومی نیست، بلکه باید سنجید آیا میان مخاطبان گروه مرجع خود پیروز شده ضریب نفوذ بیشتری بیابد یا نه؟ از این جهت، مخاطب سازی در یک شبکه تخصصی، فرآیندی طولانی و مستلزم صبر و همچنین دشوارتر از جذب مخاطب در شبکه های عمومی است.

تلاش برای تعریف دوباره

معینی پور می گوید: ژورنالیسم تلویزیونی تنها وابسته به محتوا نیست، بلکه فرم و زیباشناسی تصویر از اهمیت ویژه ای برخوردار است و ما نیازمند روزنامه نگاران، برنامه سازان و تهیه کنندگانی هستیم که دانش بصری روزآمدی داشته باشند و دانش مخاطب شناسی آنها در دهه های70 و 80 و... منجمد نشده باشد. تلاش ما بر این است که دوباره اجزای محتوایی، بصری، دراماتیک و تولید برنامه های تخصصی را بازتعریف کنیم تا درک تازه ای از این مناسبات در حوزه تلویزیون شکل بگیرد.

علیرضا ملوندی - نوشین مجلسی / گروه رسانه روزنامه وبلاگ چاپارها