مواجهه خوشه سازی دانش بنیان ها با چالش های فرهنگی، اجرایی و حقوقی - وبلاگ چاپارها

به گزارش وبلاگ چاپارها، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی چالشها و راهکارهای سیاستی خوشه سازی شرکت های دانش بنیان را آنالیز کرد.

در خلاصه مدیریتی این گزارش آمده است: خوشه ها مجموعه هایی فعال در یک گرایش از کسب و کار هستند که در یک منطقه جغرافیایی متمرکز شده اند و از چالشها و فرصت های مشترکی برخوردارند.

خوشه های دانش بنیان به عنوان دسته ای از خوشه های کسب و کار می توانند با قرار گرفتن در زنجیره ارزش، نقش و جایگاه خود را در آرایش نهادی خوشه ها با هدف ارتقای کیفیت و بهره وری محصولات بیابند.

خوشه های دانش بنیان در کشور ما برحسب زمینه فعالیت های مختلفی از قبیل کشاورزی و فناوری های زیستی، دارو، درمان و پزشکی، محصولات شیمیایی پیشرفته، ماشین آلات پیشرفته، برق و لیزر و فناوری اطلاعات و ارتباطات قابل تعریف هستند.

یافته های مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نشان می دهد که مسائل و مسائلی که به طور عمومی و کلی در مسیر خوشه سازی صنعتی وجود دارد، بر فرایند خوشه شدن شرکت های دانش بنیان نیز تأثیرگذار است. در عین حال خوشه شدن شرکت های دانش بنیان ویژگی ها و چالش های خاص خود را دارد.

این شرکت ها به دلیل ماهیت محصول، سطح پیچیدگی محصولات فناورانه، مقدار بازار و مقیاس مالی تفاوت های زیادی با کسب و کارهای متداول و بالغ دارند و تعداد زیادی از آنها با چالش قرار گرفتن در زنجیره ارزش یک صنعت بزرگتر روبرو اند.

قوانینی که در ذیل احکام خود به طور اختصاصی و صریح از اصطلاحات شبکه سازی یا خوشه سازی فعالیت های دانش بنیان استفاده نموده اند قانون جهش فراوری دانش بنیان مصوب سال 1401 و برنامه توسعه فراوری دانش بنیان ذیل ماده 43 قانون برطرف موانع فراوری رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب سال 1394 هستند.

علاوه بر این، تجربه نشان داده است که اجرای بعضی قوانین از جمله قانون تسهیل رقابت و منع انحصار مصوب 1387 و قانون حداکثر استفاده از توان فراوریی و خدماتی کشور و حمایت از کالای ایرانی مصوب سال 1398 می تواند به طور غیرمستقیم به تقویت خوشه سازی و شبکه سازی یاری کند.

بعضی نهادهای اصلی که نقش تأثیرگذاری در خوشه سازی شرکت های دانش بنیان کشور دارند عبارتند از:

معاونت فناوری و نوآوری ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران ذیل وزارت صنعت، معدن و تجارت، صندوق های تأمین مالی پژوهش و فناوری ازجمله صندوق نوآوری و شکوفایی، شتاب دهنده ها و سرمایه گذاران خطرپذیر و مراکز خدمات تخصصی و مشاوره ای همانند کارگزاران دانش و فناوری.

نتایج آنالیز چالشهای خوشه سازی شرکت های دانش بنیان نشان می دهد که این چالش ها در سه سطح فرهنگی، اجرایی و حقوقی - قانونی قابل توجه هستند. مصادیق این چالشها و بعضی راه چارههای پیشنهادی در ادامه ارائه شده است.

چالش های شناسایی شده در خوشه سازی شرکت های دانش بنیان در دو سطح قابل آنالیز هستند. در سطح کلان، چالش ها و مسائل ناظر به خوشه سازی صنایع به نوبه خود بر فناوری ها و صنایع دانش بنیان که بخشی از این نگاشت نهادی هستند نیز تأثیر می گذارد. در سطح اختصاصی، بعضی چالشها و مسائل به طور ویژه و بیش از سایرین، در خصوص حوزه دانش بنیان مصداق دارند.

چالش های کلان خوشه سازی

بیش از یک دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها، به عنوان یک راهبرد نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران کشورهای صنعتی و در حال توسعه قرار گرفته است. سازمان های بین المللی همانند سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) نیز طرحهای متعددی را به وسیله توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت نموده اند.

براساس تجربیات حاصل شده، کارگاه ها و شرکت های کوچک به دلایلی همانند انعطافپذیری سازمانی و امکان استفاده از توانمندی های یکدیگر قادرند در مقایسه با شرکت های بزرگتر نسبت به شکل دهی به خوشه ها موفقتر عمل نمایند و نیز کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری بیشتری در آنها صورت می پذیرد.

با این حال شرکت های کوچک و میانه در اغلب کشورهای دنیا با توجه به تجربه کم در روبروه با فضای کسب و کار با مسائل مشابهی روبه رو هستند که در خصوص کشور ما نیز صادق است. بعضی از مسائل که در تعاملات شرکت داری با خوشه های بزرگ قابل آنالیز و کنترل است در ذیل ذکر شده است:

1. کمبود دانش مالی، مالی و مدیریتی به ویژه در زمان تأسیس باعث بروز مسائلی برای این نوع از شرکتها می گردد به گونه ای که گاهی یک فرد مجبور به انجام کارهای تخصصی متعددی می گردد که خارج از صلاحیت حرفه ای وی است.

2. به دلیل نبود مراجع حمایت نماینده و اثرگذار، صنایع کوچک نمی توانند روی تغییرات محیطی تأثیـر گذارند و همین مسئله آسیب پذیری این دسته از صنایع را افزایش می دهد.

3. تأمین منابع مالی برای این شرکتها در مقایسه با شرکت های بزرگ مشکل تر است، به ویژه آنکه بانکها شرایط سخت تری را از نظر وثیقه و نرخ بهره بالاتری به آنان تحمیل می نمایند.

4. تأمین و حفظ نیروی انسانی از مسائل همیشگی این بنگاه هاست، زیرا بیشتر متخصصان به فعالیت در شرکت های بزرگ تمایل دارند و حتی ممکن است پس از کسب آموزشهای لازم در صنایع کوچک، آنجا را ترک نمایند.

5. این صنایع نه فقط بیشتر از تجارب مدیریتی بی بهره اند، بلکه امکان استفاده از خدمات مشاوره ای متخصصان کارآمد را نیز به لحاظ محدودیت منابع مالی ندارند.

6. در بیشتر موارد این شرکتهای میانه و کوچک فاقد هرگونه تشکل حمایت نماینده در امور بازاریابی و صادرات هستند و این امر هزینه های صادراتی و ریسک های مرتبط با آن را افزایش می دهد.

7. عدم ساماندهی کامل خطوط ارتباطی و ارتباط منسجم تأمین کالا و قطعات، زنجیره ارزش، بازار، تأمین مالی، همکاری های دانشی میان بنگاهی و لزوم دریافت مجوزهای متعدد باعث افزایش زمان استهلاک در این نوع شرکتها و کاهش بهره وری آنها شده است.

8. تعداد چشمگیری از این شرکتها از فناوری های سطح میانه رو به پایین و قدیمی استفاده می نمایند و دسترسی به فناوریهای نوین ندارند.

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در جمع بندی این تحقیق با تاکید بر خوشه سازی و شبکه سازی به عنوان یکی از روش های مهم و کلیدی در توسعه فعالیت ها و صنایع تاکید نموده است که خوشه سازی می تواند به کاهش هزینه های فراوری، کاهش قیمت تمام شده محصولات در داخل، افزایش بهره وری، ارتقای کیفیت محصولات و رقابت پذیر شدن فراوریات در بازارهای دنیای منجر گردد.

در کشور ما آمارها از مقدار کارآمدی خوشه های صنعتی نشان می دهد تنها 21 درصد خوشه های صنعتی مراحل خوشه شدن را به طور کامل طی نموده اند. در این میان، تنها 5 درصد از فراوریات بنگاه های تحت حمایت برنامه خوشه، از سطح مکانیزاسیون بالا بهره برده اند و به همین نسبت 5 درصد دارای نیروی ماهر هستند.

کیفیت پایین اغلب محصولات (تنها 12 درصد محصولات از کیفیت بالا برخوردارند) نیز تکامل خوشه ها برای رسیدن به معیارهای رقابت دنیای را نیز متوقف ساخته است. تنها یک درصد از واحدها در هنگام شناسایی خوشه های کسبوکار در کشور، از فناوری پیشرفته و بالا استفاده می نمایند و 45 درصد واحدها از فناوری پایین استفاده می نمایند.

خوشه های دانش بنیان به عنوان جزئی از زنجیره ارزش در کنار و متصل به خوشه های صنعتی هستند، از این رو مسائل و مسائلی که به طور عمومی و کلی در مسیر خوشه سازی صنعتی وجود دارد، بر فرایند خوشه شدن شرکت های دانش بنیان تأثیرگذار است.

برنامه ریزی همگرا با در نظر گرفتن همه ابعاد (به ویژه الزامات جغرافیایی و نقش اقتصاد فضا)، به یاری شورای راهبری فناوری ها و فراوریات دانش بنیان لازم است و در این راستا کارگروه توسعه فراوری، تقاضا و صادرات محصولات دانش بنیان تشکیل شده ذیل ماده 43 قانون برطرف موانع فراوری رقابت پذیر می تواند بازوی اجرایی مصوبات شورا باشد.