شمس شعر دهه 70 غروب کرد، هم نسلانش درباره اش چه گفتند؟ - وبلاگ چاپارها

به گزارش وبلاگ چاپارها، شمس آقاجانی در دهه 70 به همراه چهره­ هایی مانند بهزاد خواجات، علی عبدالرضایی، حافظ موسوی، رضا چایچی، مهرداد فلاح، رویا تفتی، رزا جمالی، پگاه احمدی، ابوالفضل پاشا، فریاد شیری، مهرنوش قربانعلی و بهزاد زرین­ پور، شعر این دهه را به خوبی و با درخشش نمایندگی می­ کرد.

وبلاگ چاپارها- فرشاد شیرزادی: شمس آقاجانی در واپسین ساعات آدینه 18 شهریور ماه دار فانی را وداع گفت. آقاجانی متولد 1347 بود. او تحت تأثیر رضا براهنی و جزو شاگردانی بود که در دهه 60 با شرکت در کلاس­ های براهنی صدای خودش را در شعر یافت. شعرش از استحکام خاصی برخوردار است. شمس در دهه 70 به همراه چهره­ هایی مانند بهزاد خواجات، علی عبدالرضایی، حافظ موسوی، رضا چایچی، مهرداد فلاح، رویا تفتی، رزا جمالی، پگاه احمدی، ابوالفضل پاشا، فریاد شیری، مهرنوش قربانعلی و بهزاد زرین­ پور، شعر این دهه را به خوبی و با درخشش نمایندگی می­ کرد. آقاجانی بعلاوه در حوزه تئوری شعر یکی از فعالان این حوزه بود و مانند براهنی جزو کسانی است که در دو وجه فعالیت ادبی خود را دنبال می­ کند: یعنی هم نقد می­ نویسد و شعر خودش و دیگران را تئوریزه می ­کند و هم می­ سراید. زبان شعری آقاجانی زبانی ساده و در عین حال چند ساحتی و چند ظرفیتی است. با شنیدن و خواندن قطعات شعرش می­ توان به سادگی به این مفهوم سرراست رسید. یکی از مهم­ترین کتاب­ های او که از قضا در دهه 90 در حوزه تئوری شعر مطرح بود سخن رمز دهان است که مورد توجه منتقدان نهاده شد و بارها خوانده شد. بهزاد خواجات که خود یکی از کسانی است که شعر دهه 70 را نمایندگی می­ کرد و همچنان هم با قوت در این عرصه راه خودش را ادامه می­ دهد، درباره شعر آقاجانی می­ گوید: شعرش زبان محور بود اما پس از مدتی از آن زبانیت در شعر فاصله گرفت و برخی از شاگردان براهنی دوران بازگشتی را در کار هنری خود تجربه کردند. با بهزاد خواجات، که هم­نسل و هم­نفس او بوده است، شعر و زمانه و تئوری­های شعری زنده­ یاد آقاجانی را به اجمال، آنالیز کرده­ایم.

خبر فوت ناگهانی شمس آقاجانی چه تأثیری در روحیاتتان داشت؟

آخرین ساعات روز آدینه با خبر فوت شمس آقاجانی روبرو شدیم و متأسف شدم که عزیزان شاعر در سال 1402 یک به یک ما را ترک می­ نمایند. واقعاً همچنان هم از خبر درگذشت زود هنگام شمس متعجب و متحیرم.

بهزاد خواجات- شاعر

شمس آقاجانی زبانی مستحکم داشت. او جزو شاگردان رضا براهنی بود. پیش و پس از شرکت در کلاس­ های براهنی به شکل جزئی چه تجربه­ هایی را از پس سر گذراند؟

وقتی تحولات شعر، بعد از دهه 60 را آنالیز می­ کنیم و به اوایل دهه 70 می ­رسیم، 2، 3 جریان نظری راجع به شعر امروز غالب و فعال­اند. یکی از این جریان­ ها، جریان شعر زبان آقای رضا براهنی است که ایشان با توجه به اینکه کلاس ­ها و کارگاه­ هایی هم با همین موضوع در منزل شخصی­ شان برگزار می­ کردند، به نوعی سردمدار این جریان می­ شوند و به کلاسه کردن نظریات این جریان یاری می ­نمایند.

یکی از شاگردان آقای رضا براهنی که در این دوران در کنار آقای براهنی و پای ثابت این کلاس­ هاست، آقای شمس آقاجانی است. حال در شعر امروز به گمانم هر شخصیتی می ­تواند دو طنین داشته باشد: یکی طنین نقادانه و دیگری طنین شاعرانه. برخی ­ها این اقبال را دارند که این دو طنین را با هم داشته باشند. آقای شمس آقاجانی از این دسته بود.

من نمی ­خواهم به شکل گسترده و جزئی ­نگرانه درباره جریانی که این نوع شعر ایجاد کرد و درباره شاگردان براهنی صحبت کنم، اما حقیقتش این است که بعد از فقدان صدا و خلایی که در دهه 60 شعر ایران به وجود امد، این کلاس­ ها و نظریات به نوعی پیشبرد انسدادی بود که در زمینه ­های تئوریک شعر امروز پیش آمده بود. البته آقای براهنی و کلاس­ های ایشان بخشی از این پیشبرد بود. بخش دیگر بخشی بود که بعدها به عنوان شعر دهه 70 شناخته شد.

به طور معین، چه کسانی به جز آقای شمس آقاجانی از این نظریات و عقاید استفاده می ­کردند و شعر دهه 70 به وسیله آنها نمایندگی می­ شد؟

کسانی از این عقاید بهره می ­بردند اما در همان دوره هم آنها را به عنوان یگانه راه پیشبرد شعر امروز تلقی نمی ­کردند. من و دوستان دیگری مانند مهرداد فلاح، علی عبدالرضایی، ابوالفضل پاشا، بهزاد زرین ­پور، رضا چایچی شعر این دهه را نمایندگی می­ کردند. تا مدتی حتی کسری عنقایی در این جرگه نهاده شد. خانم پگاه احمدی و رزا جمالی و مهرنوش قربانعلی را هم باید در میان خانم­ های شاعر در نظر آورد که جزو فعالان این عرصه بودند. این عده کسانی ­اند که در کنار جریان کلاس­ های رضا براهنی جریان مستقل را پیش می­ بردند که چندان با آن جریان سنتخیت نداشت.

جریان آقاجانی و براهنی به کجا رسید؟

جریانی که آقای براهنی و آقاجانی دنبال می­ کردند، صرفاً جریانی زبان­ گرا بود که همه چیز را از منظر زبان ارزیابی می­ کرد. اما برخی این دوستانی که نام بردم، می­ توان گفت کسانی بودند که زعامت زبان و سروری یگانه زبان را بر شعر نمی­ پسندیدند و معتقد بودند که شعر باید عناصر دیگری را هم برجسته کند و صرفاً برجسته سازی زبان و خلاف آمد زبان علت فزونی یک شعر نیست و نمی­ تواند باشد. کما اینکه بعدها اگر به سرنوشت این کلاس ­ها نیک نگاه کنید، در خواهیم یافت که حتی خود شمس آقاجانی، در شعرش به نوعی به پیش از این کلاس­ ها و زبانی که داشتند رجعت کرد.

غیر از شمس آقاجانی کسان دیگری هم رجعت کردند؟

بله. کسانی مانند رزا جمالی را هم می­ توان مثال زد. او کاملاً برمی­ گردد. خود شمس آقاجانی پس از کلاس ­های براهنی، آن زبانیت برجسته متنش به نوعی به گزاره­ های ساده حکمت ­گرا تبدیل شد و در شعر ایشان نشست می­ کند. یعنی آن جوزدگی حاکم بر آن دوران که خصیصه همان دوره بود و تأکید دارم که فقط خصیصه شعر براهنی و شمس آقاجانی است، به علت آن شرایط باز که به وجود آمد، و بعلاوه نوعی جوگرایی در شعر همه شاعران زبان­ گرا دیده می­ شد، به نوعی در شعر آنها نشست می­ کند و آرامش می ­یابد و به گمانم به نوعی به حکمت زبانی تبدیل می ­گردد.

شمس آقاجانی بعلاوه در حوزه تئوری شعر هم فعالیت­ های گسترده ­ای داشت که تا همین سال جاری هم ادامه داشت. او یک کتاب دیگر هم در زمینه تئوری چنانچه می­ دانم در دست انتشار داشت. سخن رمز دهان یکی از برجسته­ ترین نمونه ­های این گونه کتاب­ های اوست. این سویه شخصیت شمس ورای شاعری­ اش چگونه آنالیز می ­گردد؟

ورای شعر، او در نقد و تئوری پردازی هم می ­کرد. همه می­ دانند که تئوری پردازی کار هر کسی نیست. نقد درخشان نوشتن کار هر کسی نیست، ولو اینکه فرد، شاعر موفقی باشد. اما شمس آقاجانی این موهبت و قدرت را داشت که در کنار شعری که می ­گفت، آن شعر را ایده ­پردازی می­کرد. اصولاً شاعرانی که ایده پردازی می ­نمایند و این توانایی و قدرت را دارند، شاعرانی­ اند که کارشان ماندگارتر می­ گردد و شعر خودشان را تثبیت می ­نمایند.

از این بین به غیر از شمس آقاجانی می ­توان شاهد مثال دیگری آورد؟

نخستین کسی که ما در این عرصه سراغ داریم خود نیماست که هم درباره شعرش صحبت می­ کند و شعرش را به نوعی تبدیل به تئوری می­ کند. در شعر برخی از شاعران دهه 70 این ویژگی وجود دارد و به چشم می­ خورد. از جمله شمس آقاجانی و کتابی که نام بردید که به گمانم یکی از مرجع ­های مهم شناخت شعری دهه 70 است. شمس آقاجانی در کلاس­ هایی که داشت و محافلی که در آنها شرکت می­ کرد، به هر حال به دیدگاهی فعال و اکتیو برای آنالیز شعر امروز مجهز بود.